Drogi mnichów, pielgrzymów i krzyżowców

XI–XII w.

Pod rządami książąt z rodu Przemyślidów Czechy wchodzą na stałe w skład chrześcijańskiego Zachodu, przede wszystkim dzięki rosnącemu znaczeniu Świętego Cesarstwa Rzymskiego, które uważało się za kontynuatora starożytnego Rzymu. Na zachodzie kulminuje konflikt pomiędzy cesarzem (królem) a papieżem (kościołem, spór o inwestyturę, tzn. o prawo do mianowania dostojników kościelnych. Do Czech i na Morawy przybywa coraz więcej nowych zakonów i zgromadzeń, które wraz niemieckimi osadnikami kolonizują niedostępne pogranicze. Przynoszą ze sobą także wykształcenie i nowe style architektoniczne (romański i gotycki). Na kulturę średniowiecza na chrześcijańskim zachodzie coraz większy wpływ wywiera pielgrzymowanie śladami świętych, którego logiczną kontynuacją jest era wypraw krzyżowych do Palestyny (Ziemi Świętej) w celu wyzwolenia grobu Jezusa Chrystusa. Okres ten jest nazywany średniowieczem dojrzałym i kończy się kryzysem kościoła i całego chrześcijaństwa zachodniego.

Czechy a Morawy są w tym okresie integralną częścią katolickiego świata zachodniego, dokładniej mówiąc Świętego Cesarstwa Rzymskiego, czego potwierdzeniem jest szybkie rozpowszechnianie się stylu romańskiego, który połączył w sobie w mistrzowski sposób wpływy bizantyńskie, celtyckie i barbarzyńskie. Na obszar Czech przynoszą go na początku benedyktyni, których jedno centrum znajduje się w klasztorze we francuskim Cluny. W okresie tym na naszym obszarze zaczynają powstawać liczne rotundy, bazyliki, klasztory i kościoły.

W wieku XI istniał na ziemiach czeskich system kościołów patronackich. Kościoły były majątkiem właściciela ziemi, na której zostały wzniesione, biskup do wyświęcenia proboszcza potrzebował zgody właściciela. Duszpasterstwo było w zasadzie prywatną sprawą właściciela majątku, który z jego przychodów odbierał swój udział. Na  przełomie wczesnego i dojrzałego średniowiecza stan ten zamierzała zmienić tzw. reforma kluniacka, która stawiała sobie za cel wyswobodzenie kościoła z mocy władców świeckich. Jedną z dróg było zakładanie wielu nowych klasztorów.

 

Bastiony świętych

Rozpowszechnianie się stylu romańskiego ułatwił ekspansja wzrost kultu świętych, wspierany powstaniem dróg pielgrzymkowych, które biegły przez całą Europę (w średniowieczu najsłynniejsze – pielgrzymka do Rzymu, pielgrzymka św. Jakuba do Santiago de Compostela lub św. Marcina do Tours). Prawie każde opactwo chciało się stać znanym miejscem pielgrzymkowym. Kościoły, „domy Boże“, stały się też domem świętego, którego grobu broniły jak twierdza. Do kościoła – twierdzy uchylali się wierzący pielgrzymi aby je chronił przed złym i diabelskim światem. Grób świętego, umieszczany zazwyczaj w absydzie (na wschód od ołtarza głównego), wymusił zbudowanie szerokich naw bocznych i porzecznych, aby umożliwić wejście jak największej ilości pielgrzymów. Nieodłączną częścią kościołów romańskich jest też wystrój rzeźbiarski, przede wszystkim portal wejściowy („skamieniały obraz“), mozaiki oraz wewnętrzne kolorowe malowidła ścienne. Pełnił on wobec nie potrafiących czytać pielgrzymów funkcję informacyjną, edukacyjną, ponieważ przedstawiał żywoty świętych, ale niekiedy także rodów panujących, jak np. rotunda św. Katarzyny w Znojmie.

Kolejnym propagatorem stylu romańskiego jest zakon francuskich cystersów, kierujący się od 1098 r. regułą Benedykta z Nursie. Jako zreformowany zakon benedyktynów powracał on na początku do ideałów skromności. Jego członkowie zajmowali się przede wszystkim kolonizowaniem odległych i niegościnnych miejsc, ponieważ znali wiele rzemiosł. Warsztaty i stodoły, w których pracowali braci laicy, były poprzednikami dzisiejszych fabryk i wielkich farm rolnych, z tą różnicą, że kuźnia lub szpital klasztorny były budowane równie starannie jak kościół, który był prosty, bez wystroju rzeźbiarskiego. („Do czego jest dobre stawianie przed oczami mnicha, który ma czytać i medytować, tych śmiesznych potworów, pięknych obrzydliwości? Przecież potem będzie zabawniejsze oglądanie kamieni niż czytanie rękopisów, spędzanie dni oglądaniem dzieł rzeźbiarskich zamiast rozważania o Piśmie Pańskim.“ - św. Bernard z Clairvaux)

Cystersi przybywają do królestwa czeskiego w roku 1142, zakładaj klasztory (pierwszy w Sedlcu koło Kutnej Hory) a przede wszystkim kolonizují obszary odległe, pełne lasów i bagien. Rozmach zakonu wiąże się z jednoczesnym rozmachem Czech i Moraw w czasach panowania najmocniejszych królów z dynastii Przemyślidów Przemysła Otakara I i II. Ich klasztory, np. Plasy, Velehrad, Porta Coeli, Vyšší Brod, Zlatá Koruna lub Zbraslav są na długie czasy synonimem klasztorów, wzmagających  przy pomocy kolonizacji dobrobyt kraju, rozwijających umiejętności rzemieślnicze, wiedzę chrześcijańską, muzykę oraz dbałość o biednych i chorych.

 

Przybycie Żydów

Prastare ścieżki handlowe do Czech i na Morawy przywiodły kupców żydowskich, którzy zajmowali się przede wszystkim handlem tranzytowym. Osiedlali się w miastach, w czasach Przemysła Otakara II zostają im przyznane pewne prawa. W tym czasie powstaje także synagoga Staronova Pradze, która jest najdłużej działającą synagogą w Europie (więcej w przeglądzie dziejów Żydów w ostatnim rozdziale). Na początku byli przyjmowani z szacunkiem i powagą. Pierwsza wyprawa krzyżowa, wygłoszona w roku 1095 przez papieża Urbana II wyraźnie zmieniła sytuację. Wyprawy miały w pierwszym rzędzie zdobyć Ziemię Świętą i wyrwać Jerozolimę z Grobem Zbawiciela z rąk muzułmanów. Wszystkie wyprawy miały w tle stale grożące fiasko, były też zderzeniem barbarzyństwa Europejczyków w kontraście z dojrzałością kulturalną świata muzułmanów.

Największą ofiarą wypraw krzyżowych nie stali się jednak muzułmanie w Palestynie, ale Żydzi w Europie, ponieważ ciągnące przez nią bandy „świętych rycerzy“ z  hasłem „Bóg tak chce“ miały zagwarantowaną niekaralność przy zdobywaniu wszystkiego, co nie było chrześcijańskie. Jeden z pogromów średniowiecza pozostawił brzydki ślad także na panowaniu cesarza Karola IV, gdy w roku 1349 wybuchł pogrom w Norymberdze. Wyprawy krzyżowe wniosły jednak do kultury europejskiej także nowe elementy: fenomen zakonów rycerskich (nad Bałtykiem założyli nawet swoje państwo - Liwonię), krucjaty (które były później wygłaszane częściej przeciwko europejskim heretykom), rycerską kulturę dworską, ale także architekturę, która przejęła nowe wpływy ze wschodu.

Średniowieczne drogi znają dobrze losy wielu krzyżowców, którzy dążyli do uzyskania Łaski Bożej, sławy i bogactwa, i rycerzy walczących i przychylność przede wszystkim młodych szlachcianek. Wpływy te wnieśli do ziemi czeskich wracający krzyżowcy z czeskim królem Władysławem II, który wziął udział w III wyprawie krzyżowej po boku cesarza Fridricha I Barbarossy. Wyraźną postacią XII wieku był praski diakon Kosmas, który napisał pierwszą czeską kronikę.

Ważniejsze daty

1054 – 
rozłam między kościołem zachodnim i wschodnim
1095 – 
pierwsza wyprawa krzyżowa do Palestyny – powstanie rycerstwa i zakonów rycerskich
1147 – 
druga wyprawa krzyżowa (z udziałem czeskiego księcia Vladislava II)
ok. 1173 – 
Piotr Valdes zakłada Ruch Waldensów
okres XII wieku – 
powstawanie zachodnioeuropejskich uniwersytetów
ok. 1190 – 
trzecia wyprawa krzyżowa