Drogi oświeceniowej tolerancji i wolności wyznania

18.–19. st.

Po okresie wojen i konfliktów religijnych, w trakcie których rośnie potęga kościoła katolickiego (szczególnie zakonu jezuickiego) i absolutystycznych władców, przychodzi w Europie czas oświeconego rozumu, uświadamiania sobie tożsamości narodowej, obywatelstwa i dążeń do wolności i równości wszystkich ludzi. Rewolucja francuska ostrzegła w 1789 roku wszystkich władców, że niezbędna jest poprawa losu prostych ludzi, którzy żyją w pańszczyźnie jak w czasach średniowiecza. Wraz z tym pojawiają się w różnych krajach tendencja oświeceniowe, szczególnie w dziedzinie reform państwa, jego instytucji i społeczeństwa, w Czechach przede wszystkim w czasach panowania Józefa II. Główną siłą napędową społeczeństwa powinien być wykształcony, pracowity i uczciwy obywatel.

Rozpuszczenie się osobowości w mistycznym poznawaniu Boga zastąpiła po dwustuletnim „panowaniu“ baroku racjonalność, indywidualizm, trzeźwość klasycyzmu i oświeconego rozumu – epoka zwana oświeceniem. Klimat ten niósł ze sobą zarówno awersję do poprzedniej ery „jezuickiej“, jak i tolerancję wyznaniową, która wiązała się z potrzebą posiadania ekonomicznie silnej i wykształconej ludności, wspólnie budującej nowoczesne państwo.

Tolerancja, czyli zrozumienie

Na obszarze Czech co chwilę wybuchały powstania ludowe, pojawiały się prośby o wprowadzenie tolerancji wyznaniowej, często wywoływane falami dążeń kontrreformacyjnych. Dlatego też cesarz Józef II wydał w 1781 r. Edykt Tolerancyjny, którego celem było wyciągnięcie ewangelików na światło dzienne, włączenie ich do społeczeństwa, aby móc ich lepiej zwalczać. Dokument wprowadzał tolerancję wobec wyznania luterańskiego, reformowanego, greckokatolickiego i żydowskiego. Zadeklarowanie udziału w tradycji reformacji czeskiej nie było możliwe z powodu obaw mocarstwa, że spowoduje to zbyt silny wzrost tożsamości narodowej.

Na początku administracja państwowa nie liczyła się ze zbyt wielką ilością zgłoszeń do wyznań niekatolickich, więc informowanie o wydaniu edyktu wiązało się z wieloma przeciwdziałaniami, które w niektórych regionach (np. Czechy Południowo-Zachodnie) uniemożliwiały podawanie zgłoszeń. W Czechach Wschodnich, na Vysočině, Valašsku i Morawach Południowych powstają jednak tzw. zbory tolerancyjne ze swoimi kościółkami, parafiami i szkołami.

Powołani księża mogli pochodzić wyłącznie z monarchii austriackiej, dlatego też znane są ciekawe losy przede wszystkim zborów reformowanych, do których przyjeżdżają pastorzy z Węgier, w wielu przypadkach nie znający języka czeskiego (prosta ludność wiejska wyznania ewangelickiego nie znała języków obcych). Z drugiej strony wielu z nich było pochodzenia szlacheckiego, potrafili więc rozmawiać ze szlachtą i urzędami na temat zezwoleń na zakładania zborów ewangelickich i budowania kościołów.

W skład reform Józefa II wchodziła masywna likwidacja klasztorů, które zgodnie z poglądami oświeceniowymi nie prowadziły żadnej działalności pożytecznej dla społeczeństwa (szpitale, szkoły) i zajmowały się przede wszystkim kontemplacją. Z zysków ze zlikwidowanych klasztorów zbudowano jednak przemyślaną sieć parafii katolickich.

Zbudowano około 1700 nowych parafii, szczególnie w biednych i odległych prowincjach, w ten sposób, aby każda wieś licząca co najmniej 700 mieszkańców miała parafię i nikt nie miał do kościoła dalej niż godzinę drogi. Wiara i kościół miały się stać jednym z narzędzi budowania społeczeństwa, nie powinny stać na boku, oderwane od życia. Duchowni nie mieli już żyć w oddzielonych i nie kontrolowanych przez władze państwowe klasztorach, ale przede wszystkim pomiędzy zwykłymi ludźmi, zajmować się prowadzeniem parafii i metrykami. Tradycyjny obraz wsi z kościołem i parafią oraz pana proboszcza, przeżywającego wszystkie radości i smutki zwykłych ludzi, jest przede wszystkim dziełem reform cesarza Józefa II.

Ze sprytu zasłynęli księża reformowani z Węgier przy omijaniu „ograniczeń tolerancyjnych“ określających wygląd ewangelickich domów  modlitwy (patrz historia piór z Vanovic) i przy negocjowaniu z administracją i szlachtą o zezwoleniach na założenie konkretnych zborów. Do urównouprawnienia wszystkich wyznań niekatolickich dochodzi dopiero w roku 1861, gdy Edykt Protestancki umożliwił niekatolikom wstąpienie do życia publicznego, zezwolił też na zadeklarowanie obywatelom, że są bez wyznania.

W architekturze po okresie klasycyzmu dochodzi do romantycznego nawiązania do dziedzictwa starych stylów – architektury romańskiej, gotyku i renesansu. Niepokojąca fala rewolucji z 1848 r. zmusza człowieka do poszukiwania korzeni, „beztroskiego dzieciństwa“ i podtrzymania uświadomienia narodowego za pośrednictwem stylu neoromańskiego, neogotyckiego lub też neorenesansowego. Odrodzenia narodowe propagują w swoich dziełach zarówno myśliciele katoliccy (Josef Dobrovski) jak i ewangeliccy (František Palacký).

Na emocjonalną atmosferę tych czasów, które przyniosły nowe kierunki myślowe i koncepcje nowych systemów społeczno-politycznych reaguje katolicki Pierwszy Sobór watykański w 1870 r. Na dążenie moderny do autonomii człowieka reaguje on dwoma dogmatami o możliwości poznania Boga za pośrednictwem środków rozumowych (Dei filius) oraz o nieomylności papieża i jego prawo do wygłaszania dogmatów (Pastor aeternus). Wyniki soboru, który musiał być przerwany z powodu wojny austriacko-pruskiej, zwolennicy nowoczesności zrozumieli jako reakcję na ich pojęcie wiary. Postępowi katolicy zakładają więc Kościół Starokatolicki. Na obszarze Czech sobór a w konsekwencji atmosfera w kościele katolickim przyczyniły się do powstania odłamu Kościoła Prawosławnego a później Czechosłowackiego Kościoła Husyckiego.