Drogi reformacji kontrreformacji, misjonarzy i banitów

XVI–XVIII w.

Już nie dążenie do reformy, ale czeska i europejska reformacja (rozstanie się z instytucją kościoła katolickiego) przynoszą nowe rozmieszczenie ośrodków władzy, nowe konflikty, ale także nowe bodźce myślowe i akcenty teologiczne. Epoka ta rozpoczyna się od reformatorów Marcina Lutra, Jan Kalwina, ekspansji Jednoty Brackiej. Siłą sprawczą nowych wydarzeń i napięcia, które kończą się wojną trzydziestoletnią są dążenie do wyzwolenia się od centrum władzy w Rzymie i próby utrzymania tego centrum za wszelką wręcz cenę. Po okresie renesansowej wytworności, akcentowania indywidualności każdej istoty ludzkiej, przychodzą czasy egzystencjalnie przejętego nadpobudliwego i dynamicznego baroku, które ponownie ewokują moc i wielkość Boga, co więcej, nie waha się przekazać Bogu całej ludzkiej indywidualności. Zaczyna się od założenia zakonu jezuitów, kontynuowany jest w dziele Jana Amosa Komenskiego, ale także Vojtěcha Arnošta z Harrachu i Jana Blažeje Santiniego lub rodziny budowniczych Dientzenhoferów.


Przynajmniej w tej części Europy, która przyłączyła się do reformaci, przywrócił Czechy i Morawy na scenę niemiecki mnich augustiański i profesor Marcin Luter, który najpierw wystąpił przeciwko kościołowi z krytyką odpustów, podobnie jak sto lat wcześniej Jan Hus. Podczas jednej z przerw w czasie uniwersyteckiej dysputacji teologicznej w Lipsku w 1519 r. oskarżony o husycką herezję Luter stwierdził, zajrzawszy do protokołów z soboru w Konstanz z zeznaniami Jana Husa, że jego i Husa poglądy na kościół są tożsame i stanął publicznie po jego stronie. I z tym poglądem, że głową kościoła nie jest papież, ale Chrystus, że kościół wybrany (powszechny) to nie jest tylko ten podlegający Rzymowi oraz że kościół powinien rozwijać swoje nauczanie wyłącznie na podstawie Biblii.

W oczach dostojników kościelnych Luter ewidentnie naraził się, ponieważ stanął po stronie „zatwardziałego heretyka “. Na obszar Czech i Moraw pomiędzy miejscową ludność niemiecką przenika za pośrednictwem Jednoty Brackiej najpierw luteranizm (wyznanie augsburskie)  a potem w coraz większej mierze kalwinizm (reformowany). Do ich popularyzacji przyczyni się wynalazek druku, humanizm i słynne uniwersytety niemieckie, szwajcarskie i holenderskie, na których studiuje coraz więcej młodzieży z Czech. Przez szkoły te przeszła większość elit protestanckich o okresu przed bitwą pod Białą Górą.

W Czechach reformacja luterańska wniosła w szeregi utrakwistów zamęt. Tradycyjni utrakwiści coraz bardziej inklinowali w stronę kościoła katolickiego, zachowując stare zasady i tradycje. Z drugiej strony inni byli zachwyceni nową falą myśli reformacyjnej, akceptowali nie tylko Lutra, ale i Zwinglego, Bucera i Kalwina. Dlatego też dzisiejsza historiografia dzieli ówczesnych utrakwistów na starych utrakwistów i reformacyjnych neo utrakwistów, którzy i święcenia realizowali za granicami, wśród luteranów.

Majestat cesarza Rudolfa II o wolności wyznania dla niekatolików (rok 1609) umożliwił istnienie kościołów luterańskich i powstanie na obszarze m.in. Czech i Moraw wczesnobarokowych kościołów ewangelickich. Do wojny trzydziestoletniej pozostało już tylko 9 lat...

 

Bracia banici

Barok jako styl i kultura pojawił się na ziemiach czeskich dopiero po rozpoczęciu rekatolizacji. Jej kamieniem milowym jest zaproszenie zakonu Towarzystwa Jezusowego (tzw. jezuitów) na obszar Czech i Moraw w roku 1556. Ten zakon charakteryzujący się wojskową dyscypliną i organizacją został wybrany po kontrreformacyjnym soborze trydenckim jako główne narzędzie kontrreformacji w Europie.

Szkoły jezuickie były atrakcyjne przede wszystkim dzięki akcentowaniu nauczania w zakresie nauk przyrodniczych im języków klasycznych (brama do kariery politycznej, handlowej i wojskowej). Szkoły te były przeznaczone przede wszystkim dla młodzieży szlacheckiej, wychowując przez całe dziesięciolecia „swoją“ elitę, która przez dłuższy czas rosła w siłę. Dla młodych protestantów, dla których szkoły te były również dostępne, nie  było potem ciężko konwertować na katolicyzm i walczyć w imieniu kościoła, kultu maryjnego i dalsze typowo katolickie składniki pobożności.

Przyjście jezuitów oznaczało dla czeskich protestantów poważny problem. Jezuicka pedagogika z łatwością przezwyciężała jakiekolwiek szkolnictwo utrakwistyczne i brackie, oddziaływała nawet na Komenskiego. Jezuici mieli też ewidentny wpływ na katolicką szlachtę. Należy również dodać, że jezuici odnowili polemikę ze wszystkimi, którzy była obca pobożność  w stylu tradycyjnego staroutrakwismu, przede wszystkim więc z braćmi i luteranami.

Po nieudanym powstaniu protestanckich stanów w Czechach przeciwko cesarzowi Ferdynandowi i bitwie pod Białą Górą przyszła era rekatolizacji kraju wszystkimi dostępnymi środkami. W trakcie przebiegającej wojny trzydziestoletniej wielu skrytych się ewangelików wierzyło w zwycięstwo swojej strony konfliktu, ale po pokoju westfalskim w roku 1648, który wprowadził stuletnią zasadę "cuius regio, eius religio" (czyj kraj, tego religia), dochodzi do nowych fal rekatolizacji i odejścia tych, który odmówili konwertować na katolicyzm (z Czech musiało odejść ponad 30 000 rodzin ewangelickich).

Na polu malarstwa podległ kontrreformacji np. Karel Škréta, kraj opuścił też Jan Kupecký. Najbardziej znanym czeskim banitą stał się ostatni biskup Jednoty Brackiej Jan Amos Komenski, który wsławił się na świecie przede wszystkim dzięki swojej działalności pedagogicznej (podręczniki do nauki języka) i encyklopedycznej. W swoich dziełach odwoływał się do przyszłego zwycięstwa rozumu oraz do emocjonalnej barokowej pobożności.  Wbrew wszelkim dążeniom kontrreformacji tajni zwolennicy wiary ewangelickiej przetrwali przede wszystkim na gorzej dostępnych obszarach Valašska, Vysočiny i Wschodnich  Czech, doczekując wydania Edyktu Tolerancyjnego, a tajni kaznodzieje i roznosiciele książek utrzymali kontakty czeskich tajnych ewangelików z reformacyjną Europą. Drogi tych kaznodziejów i kolporterów książek były tajne, często prowadziły równolegle do głównych szlaków handlowych, nazywano je „szlakami heretyckimi“.

Z przymusowym wysiedlaniem i ściganiem niekatolików nie zgadzali się jednak wszyscy, przykładem może być np. kardynał Vojtěch Arnošt z Harrachu i jego bliski współpracownik, pochodzący z Mediolanu Valerian Magni, który nawet występował publicznie przeciwko nieludzkiemu traktowaniu niekatolików i monopolistycznemu statusowi zakonu jezuitów. Za swoją postawę został oskarżony i uwięziony w Rzymie; rok po zwolnieniu z więzienia zmarł w Salzburgu.

 

Ekstatyczny barok

Na początku XVIII w. kontrreformacja uzyskuje silny impuls, przede wszystkim po kanonizacji Jana Nepomucena, którego kult stał się narzędziem służącym do zatarcia w pamięci ludu śladów Jana Husa i zbliżenia narodu do kościoła katolickiego. Wraz z rozpowszechnianiem kultu Jana Nepomucena rośnie też ilość arcydzieł czeskiego baroku, przede wszystkim Jana Blažeja Santiniego, rodziny Dientzenhoferów i dalszych.

Sztuka baroku niesie ze sobą falę emocjonalności, dynamikę, afekt, odrzuca racjonalność i porządek wraca do nieobliczalnej przyrody chcąc pokazać życie w jego dynamicznych przemianach. Dąży do podchwycenia stanu niespokojnej i miotającej się w wątpliwościach duszy zmierzającej do Boga. Architektura ma się przybliżać do Majestatu Bożego za pośrednictwem świata materialnego. Barok zwraca się w stronę mas ludowych, oferując połączenie przepychu materii, ponętności i patosu, „poświęcając“ pogłębioną emocjonalnie wiarę. Wzrasta zainteresowanie retoryką i teatrem.

Do architektury wraca tryumfalnie sięgająca niebios kopuła, niespokojne linie, rozwarte kształty, iluzje optyczne i asymetria. Człowiek baroku chciał być niesione silnymi przeżyciami gdzieś w nieskończoność. Zewnętrzna siła przekonywania jest ważniejsza niż racjonalna prawdziwość, iluzja przejęła zadanie dowodu. (Autor jezuickiego kościoła Il Gesú Andrea Pozzo w swoim dziele Perspektywa: „Elementy iluzyjne muszą realizować swój prawdziwy cel, którym jest złudzenie optyczne. Przypominam sobie, że widziałem ludzi, którzy chcieli wejść na schody i swój błąd poznali dopiero wtedy, gdy dotknęli ściany.“)

Każdy region, co druga wieś w Czechach i na Morawach niosą w sobie ślady baroku w postaci zabytków architektury, tradycji pielgrzymek religijnych, które na naszym obszarze rozpowszechniały przede wszystkim na dawnych niekatolickich obszarach katolicką duchowość.

Barokowa religijność ma swoje echa w religijności protestanckiej, w tzw. pobożności pietystycznej, szczególnie w środowisku luterańskim. W niemieckim mieście Halle drukowano liczne książki, katechizmy, książeczki do nabożeństwa, po czym tajnie przemycano je do Czech. W saksońskim mieście Herrnhut z pobożnością pietystyczną zakłada odnowioną Jednotę Bracką hrabia Ludwig von Zinzendorf. Pietyzm poprzez swoją krytykę „niedzielnego chrześcijaństwa“ i czasochłonnego akcentowania poszukiwania właściwych definicji wiary na niekorzyść praktycznego życia chrześcijan wnosi do chrześcijańskiego świata element regularnego czytania Pisma Świętego i wspólnych modlitw w czasie spotkań domowych a później w parafiach.

Ważniejsze daty

XVI wiek – 
reformacja M. Lutra i J. Kalwina
1529 – 
Turcy oblegają Wiedeń
1540 – 
założenie zakonu jezuitów
1572 – 
„Noc św. Bartłomieja” we Francji – mord na hugenotach
1648 – 
Pokój Westfalski
1683 – 
Turcy oblegają Wiedeń
1762-1796 – 
rządy Katarzyny Wielkiej w Rosji
1773 – 
zniesienie zakonu jezuitów
1776 – 
ogłoszenie niepodległości Stanów Zjednoczonych
1789 – 
Wielka Rewolucja Francuska
1792 – 
Francja republiką