14.–16. st.

Epoka dojrzałego średniowiecza, wieku katedr i zwycięskiego kościoła kończy się kryzysem zachodniego papiestwa a tym samym zaufania ludzi do instytucji kościelnych. Na niepewność co do zbawienia duszy reagują nowe ruchy religijne, nowa pobożność (devotio moderna). Poszukuje się „lekarstwa na niepewność“ przede wszystkim w formie bezpośredniego panowania króla najwyższego Jezusa Chrystusa, w propagowaniu znajomości Pisma Świętego, w kazaniu Ewangelii. Ludzie poszukują pewności ratowania dusz już nie w instytucji Kościoła, który ma dwóch i trzech papieży na raz, ale bezpośrednio w Bogu. Na ten niespokojny okres reaguje cesarz Karol IV, który pragnie zaoferować Europie nowe centrum duchowe w „Pradze stu wież“. Ale prosty lud nie chce być tylko pasywnym odbiorcą woli władcy, sam chce tworzyć dzieje duchowe. Ma w tym dążeniu swoich przywódców: Milíča z Kroměříža, Jana Husa, Jana Žižkę, Petra Chelčickiego i wielu innych. Kończy się tak era rycerzy, blasku dworu książęcego i królewskiego, przychodzą czasy kaznodziejów, reformatorów i husyckich bojowników.

„Wiek katedr“, wiek kościoła zwyciężającego nad królem (spór o inwestyturę) i poganami (wyprawy krzyżowe), nie trwa jednak długo. Era wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej skończyła się definitywną stratą zdobytych terytoriów a rzekomo wywalczony spór o inwestyturę powrócił w roku 1303 tylną furtką w formie konfliktu papieża Bonifacego VIII z królem francuskim Filipem Pięknym, którego papież nie chciał koronować na cesarza. Następni papieże zostali przesiedleni do francuskiego Awignonu a przy próbie wybrania nowego papieża, w roku 1378, wybrano ich dwóch – Klemensa VII w Awignonie i Urbana VI w Rzymie. Jednym kandydatem był kardynał francuski a drugim włoski. Uniwersalna władza papieża i Kościoła w Europie Zachodniej została podważona.

W czasach tych coraz głośniej występują myśliciele, teolodzy i zwykli pobożni ludzie, którzy nie obawiają się krytykować kryzysu kościoła a często starają się z nim walczyć oddolnie. Dla nich wybór dwóch papieży oznacza tylko to, że jednogłowemu smokowi urosła druga głowa a kilka lat później nawet trzecia.

Już wcześniej skończył z przydomkiem heretyka Petr Valdes, kupiec z Lyonu, który postanowił rozdać majątek, zabezpieczyć materialnie swoją rodzinę a resztę pieniędzy wydać na tłumaczenie Pisma Świętego i życie wędrownego kaznodziei. Waldensi lub też „lombardzcy ubodzy”, ściganie po całej Europie przez inkwizycję, dowędrowali w okresie przedhusyckim po szumawskich ścieżkach także do południowych Czech, przyłączając się do „kolonizacji niemieckiej “.

Z drugiej strony lepszy los spotkał w ramach kościoła Franciszka z Asyżu, który również zrzekł się majątku, stał się żebrzącym pielgrzymem i założył wspólnotę podobnie myślących braci – zakon żebrzący franciszkanów. Pomiędzy świętymi a heretykami prowadziła często cienka linia. Ironia losu sprawiła, że po pewnym niektórzy franciszkanie byli wysyłani do prowadzenia procesów inkwizycyjnych przeciwko waldensom.

Nowa Jerozolima w sercu Europy

W czasach niewoli awiniońskiej papieży młody czeski król i cesarz Karol IV Luksemburski, dla którego w odróżnieniu od jego rycerskiego ojca Jana ziemia czeska stała się prawdziwą ojczyzną, chce uczynić z Królestwa Czeskiego a konkretnie z Pragi centrum duchowe Europy, przedstawiając w ten sposób wielu chrześcijańskim pielgrzymom, wędrującym do Rzymu lub Awignonu, bliższą alternatywę. Czechy z Pragą na czele miały się stać europejskim skrzyżowaniem numer jeden. Dążenia Karola o podniesienie rangi Królestwa Czeskiego były bez wątpienia motywowane zarówno religijnie, jak i politycznie i pragmatycznie –Praga zaczynała być nie tylko centrum polityki światowej, ale i życia duchowego, jakimś drugim Rzymem.

Cesarz Karol postanowił mieć w swoim cesarskim mieście rezydencyjnym wszystko: biskupstwo podniósł do rangi arcybiskupstwa, założył uniwersytet, budował gotyckie katedry, chciał mieć jak najwięcej zgromadzeń zakonnych, relikwii świętych, handlu, ksiąg i ludzi wykształconych. Jego „kolekcjonerstwo duchowe“ dobrze ilustruje założenie klasztoru Emauzy (Na Slovanech), gdzie powołał słowiańskich benedyktynów z Chorwacji – po 250 latach w czeskich ziemiach zabrzmiała ponownie liturgia słowiańska.

Praha z klasztorem Emauzy miała się stać ośrodkiem słowiańskiej nauki kościelnej. Cesarz Karol „umieścił“ Emauzy w nowo powstałym Nowym Mieście Praskim, które zbudowano na planie przypominającym Jerozolimę. Pięć nowomiejskich kościołów umieszczono tak, że tworzą krzyż równoramienny. A ponieważ przez całe średniowiecze panowało przekonanie, że ta niebiańska Jerozolima jest już niedaleko, czeska metropolia miała się stać według luksemburskiego cesarza bramą do wieczności. Szczytowym dziełem sztuki gotyckiej jest kaplica św. Krzyża na zamku Karlštejn, gdzie jest też podobizna samego cesarza.

Praojcowie reformacji

Cesarz Karol bez wahania wspierał i zapraszał kaznodziejów krytykujących stan kościoła, konkretnie zaprosił z Austrii płomiennego Konráda Waldhausera, który swoimi kazaniami spowodował w Pradze „nowe drogi kościoła“, do których nawiązał Milíč z Kroměříža pod znakiem ubóstwa i pomocy odrzuconym „upadłym kobietom“. Po nim jego uczeń Matěj z Janova wyruszył na drogę kształcenia, przede wszystkim poznania Biblii. A gdy córka cesarza Karola Anna, wydana za mąż za króla Anglii Richarda II., uczyła się w nowej ojczyźnie angielskiego z pierwszego przekładu Biblii Johna Wycliffa, oksfordzkiego krytyka kościoła a przede wszystkim papiestwa, wzajemne połączenie czeskich i angielskich dążeń do reformy kościoła stało się tylko kwestią czasu.

Heretyckie pisma Wycliffa zdążył przed ich spaleniem skopiować Jeroným Pražski, przywiózł je do Pragi przekazał do przeczytania mistrzowi „sztuk wyzwolonych“ uniwersytetu praskiego Janowi Husowi. Z uwagi na ówczesny stan kościoła poglądy oksfordzkiego profesora musiały się zdać Husowi uzasadnione.  A aczkolwiek ówcześni przedstawiciele kościoła podejmowali najróżniejsze kroki zaradcze, sytuacja była gorsza. Wybór trzeciego papieża i sprzedaż odpustów były kolejnymi ułomnościami kościoła, krytykowanego za handelowanie urzędami kościelnymi (tzw. świętokupstwo ), wysokie opłaty ściągane z biednych za wszelkie posługi kościelne, bogactwo i świecki styl życia dostojników kościelnych w kontraście z ubóstwem zwykłych ludzi.

Oderwanie od pierwotnego kościoła apostolskiego, tak jak go opisuje Biblia, było bardziej niż wymowne. Tylko trzeba było zwykłym ludziom kazać to, co naprawdę pisze się w Biblii, i co więcej, trzeba im kazać w języku, który zrozumieją wszyscy, i prości ludzie. W celu spełnienia tych potrzeb zbudowano na Starym Mieście Praskim kaplicę zwaną Betlejemską, od początku przeznaczoną do wygłaszania ewangelii w języku czeskim. Oznaczenie „kaplica“ było tylko hierarchiczne – budowla nie była w ogóle mała, albowiem mieściło się w niej ok. 3000 wiernych, była to największa sala w ówczesnej Pradze. W 1414 roku w niedalekim kościele św. Marcina w Murze z inicjatywy Jakoubka ze Stříbra po raz pierwszy podano komunię laikom w obu postaciach, czyli i wino z kielicha. „Czeskiej reformacji“ nie powstrzymało nawet spalenie na stosie 6 lipca 1415 Jana Husa a o rok później Jeronýma Pražskiego podczas soboru Kostnicy (niem. Konstanz).

Paradoksalnie podczas tego soboru przywódcy kościoła zamierzali wprowadzić reformę kościoła – ale innymi drogami. Nauka Jana Husa i działalność kaznodziejska doprowadziły do powstania programu teologicznego ruchu husyckiego, Czterech Artykułów Praskich – 1. Swobodne głoszenie słowa Bożego (tzn. kazania opierającego się wyłącznie na Biblii), 2. Podawanie komunii pod obiema postaciami również osobom świeckim, 3. Odebranie duchowieństwu władzy świeckiej (ograniczenie majątku i władzy kościoła), 4. Karanie za grzechy śmiertelne wszystkich stanów (równość w obliczu prawa).

Wojny husyckie

Na soborze w Kostnicy udało się w końcu zjednoczyć podzielony kościół katolicki (chociaż bez reform). Nowy papież Marcin V mógł więc wygłosić wyprawę krzyżową przeciwko heretyckim Czechom. Dzięki zdolnościom przywódczym, wojskowej genialności i oddaniu się programowi husytyzmu Jana Žižki z Trocnova zwolenników husytyzmu nie spotkał los np. południowofrancuskich katarów (albigensów). I tak zaczął się okres długotrwałych i krwawych wojen na obszarze Czech, przy czym pierwotnie obrona własnego terytorium w ramach pacyfistycznego religijnego programu husyckiego zmieniła się w drugiej fazie w program przede wszystkim militarny, który ogniem i mieczem „czyścił kraj z majątku kościelnego przed Sądem Bożym“ a na którego końcu husycki „bojownik Boga“ stał się synonimem żołdaka, fachowca od umacniania i zdobywania zamków, walczącego w innych konfliktach europejskich na wszystkich stronach, oraz specjalisty od podpalania kościołów a klasztorů (podczas wojny husyckiej spłonęło ich około 170).

Jedność ziemi czeskich przeciwko krzyżowcom nie znaczyła jednak jedności następców Jana Husa w kwestiach wiary. Kierunek symbolizowany przez miasto Tábor, utworzony w roku 1420 poprzez wybranie własnych księży, preferował radykalne reformy, które odrzucali przedstawiciele praskiego skrzydła konserwatywnego. Co więcej, sytuację komplikowała obecność tych, którym z reformy Husa i Jakoubka (cztery artykuły) wystarczyłoby przyjmowanie komunii pod obiema postaciami, w pozostałych kwestiach w pełni utożsamiali się z Rzymem a tym samym z resztą Europy.

I tak wszystko „czeskie“ zaczęło być na długie lata podejrzane i heretyckie. Z duchowego skrzyżowania Europy stały się nagle i na wiele lat peryferią tak daleką, że William Shakespeare w swojej sztuce Baśń Zimowa mógł umieścić Czechy nad morzem. Trendu tego nie powstrzymali ani husyccy teolodzy Mikuláš Biskupec z Pelhřimova lub Petr Chelčický, do których dziedzictwa myślowego przez stulecia wracają liczni intelektualiści, ani jedyny husycki arcybiskup Jan Rokycana (nigdy nie zatwierdzony przez kurię rzymską), który działał w kościele Týnskim (z jego szczytu błyszczał na cały Rynek Staromiejski wielki pozłacany kielich.)

Po 14 latach wyniszczającej wojny domowej radykalne stronnictwo husyckie zostało pokonane w bitwie pod Lipanami a pozostałe stronnictwa zasiadły przy stole obrad. Dwa lata później na rynku w Jihlavie zostały opublikowane Kompaktaty praskie  – porozumienie pomiędzy soborem bazylejskim i przedstawicielami strony husyckiej. Z czterech artykułów przyznano czeskim protoprotestantom tylko ten drugi (przyjmowanie komunii pod obiema postaciami), pozostałe już nie. Po Jakoubku ze Stříbra, założycielu husytyzmu, przedstawicielem kościoła husyckiego i utrakwistycznego stał się na dalszych 35 lat Jan Rokycana.

Pierwotny katolicyzm stał się w Czechach na dalszych 150 lat wyznaniem mniejszościowym. Praskie arcybiskupstwo pozostało nie obsadzone a kapituła praska przeniosła się z heretyckiej Pragi do Pilzna. Kościół husycki marzył o ugodzie z Rzymem  i papieskim potwierdzeniu Rokycany jako arcybiskupa. Ziemie czeskie na długo pogrążyły się w chaosie i izolacji od e europejskich trendów duchowych. Ze sławy  Uniwersytetu Karola pozostały tylko szczątki.

Program ruchu husyckiego zaakceptowała też część szlachty morawskiej. Duże miasta z Brnem na czele stanęły jednak po stronie katolickiego władcy, Zygmunta Luksemburskiego, którego morawski sejm krajowy wybrał w r. 1419 na margrabiego Moraw. Cesarz odwdzięczył się swoim morawskim zwolennikom udzielając im przywileje, wzmacniając w ten sposób pewną autonomię Moraw, ale także zgadzając się na wysiedlenie Żydów z miast królewskich. Gminy żydowskie musiały więc szukać azylu na włościach szlacheckich.

Aczkolwiek husytyzm i kościół utrakwistyczny nie miały tu takiego wpływu, jak w Czechach, w okresie przed Białą Górą po pierwszym czeskim powstaniu stanowym (1547) autonomia morawska była wobec niekatolików tolerancyjna i dlatego na całych Morawach powstały silne ośrodki nowoutrakwistów (luteranie) i Jednoty Brackiej (okolice Ołomuńca, Brna, Valašsko).

Jednota Bracka

Jednota Bracka, założona w 1457 r. w miasteczku Kunvald w Czechach Wschodnich przez brata Řehořa (z praskiego klasztoru husyckiego Emauzy) pod wpływem nauk Petra Chelčickiego, na początku działalności nie zamierzała być nowym wyznaniem, ale raczej laickim zgromadzeniem zakonnym. Ale gdy wspólnota braci wybrała w 1467 r. własnych księży, w praktyce doszło do zerwania z kościołem rzymskim i z czeskimi utrakwistami i założenia nowego wyznania. Przedstawiciele duchowi i laiccy Jednoty byli wybierani centralnie i wysyłani do poszczególnych zborów  – wspólnot. Aczkolwiek Jednota aż do majestatu cesarza Rudolfa (rok 1609) nie była uznawana pod kątem prawnym i często prześladowana, wspólnot tych było od końca XV i w ciągu XVI wieku coraz więcej, przede wszystkim w Czechach Wschodnich a na Morawach (Mladá Boleslav, Brandýs nad Orlicí, Ivančice, Uherski Brod, Přerov, Fulnek),.

Dzięki ściśle przestrzeganym zasadom moralnym i pracowitości Jednota zyskała zwolenników w kręgach niższej i wyższej szlachty (np. Petr Vok lub Žerotínowie) i często była w ich majątkach nie tylko tolerowana, ale nawet witana. Braccy księża nie żyli z opłat, ale na wzór biblijnych apostołów musieli się utrzymywać własnymi rękami. Wstąpienie do członkiem Jednoty oznaczało całożyciowe formowanie i kształcenie się we wierze, ale także moralną wstrzemięźliwość, na początku też dystans wobec handlu i majątku, wykształcenia i stanu szlacheckiego.

Aczkolwiek Jednota była mniejszością, stała się z niej pierwszoplanowa grupa wyznaniowa, która wywarła wpływ na np. literaturę czeską dzięki przekładowi Biblii, pierwszemu czeskiemu przekładowi z oryginalnych języków (hebrajskiego i greckiego), albowiem poprzednie przekłady opierały się na łacińskiej Wulgacie. Ponieważ Biblia została wydana w mieście Kralice, nazywano ją Biblią Kralicką. Biblia ta na długo wypłynęła na rozwój języka czeskiego.

W niektórych rysach podobny do Jednoty Brackiej był nowy radykalny ruch reformacyjny tzw. anabaptystów – nowochrzczeńców, po czesku zwanych „habánami“ którzy pozostawili ślady na Morawach Południowych (Mikulov) i na Słowacji.

Podczas gdy w Europie XVI wiek jest szczytowym okresem sztuki renesansu, na obszarze Czech i Moraw z renesansem i humanizmem można się spotkać przede wszystkim za pośrednictwem literatury i muzyki. W architekturze styl renesansowy rozpowszechniała przede wszystkim szlachta, wznosząca swoje siedziby według zachodnich wzorów renesansowych (pałac w Litomyšlu, Pałac Letni Królewny Anny – Belweder w Pradze, pałace Nelahozeves, Bučovice, Velké Losiny).

W duchu renesansu rodzą się duże zespoły urbanistyczne (Telč, Slavonice, Nové Město nad Metují, Třeboň), które symbolizują wzrost wpływów mieszczańskich, przede wszystkim utrakwistów. W przypadku obiektów sakralnych są to przede wszystkim mniejsze kościoły budowane wraz z zamkami lub drobne kościoły wiejskie. Występują w nich elementy kończącego się gotyku i wczesnego renesansu. Wyjątkami są pierwotnie luterański kościół św. Piotra i Pawła w Kralovicach, kościół św. Bartłomieja oraz kościół św. Jana Chrzciciela w Pardubicach lub zbór Jednoty Brackiej w Mladé Boleslavi.